Związek pozamałżeński sam przez się nie wywołuje żadnych skutków o charakterze prawnomajątkowym między osobami, które w związku takim pozostają. Należy o tym pamiętać, albowiem niesie to za sobą zarówno korzyści jak i zagrożenia. Szczególnie niebezpieczna dla konkubentów jest sytuacja, w której z jakichś powodów związek upada – wówczas do rozwiązania pozostaje kwestia podziału majątku, którego konkubenci dorobili się wspólnie w czasie istnienia ich związku faktycznego.
Obecnie w naszym ustawodawstwie nie ma żadnych szczególnych przepisów, które regulowałyby sprawę podziału tak wypracowanego przez konkubentów majątku. Powoduje to, iż w sytuacji gdy dojdzie do rozpadu związku, a strony nie są w stanie się porozumieć i dobrowolnie podzielić swój dorobkowy majątek wspólny, zachodzi potrzeba skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego, a co najważniejsze także wyboru podstawy prawnej roszczenia. Tu nierzadko pojawia się problem, bo jak wynika z praktyki Kancelarii nie jest to wcale takie proste i oczywiste.
Aby wygrać spór sądowy należy wybrać właściwą podstawę prawną roszczenia. Jeśli między konkubentami powstają stosunki prawnomajątkowe, prawa i obowiązki stąd wynikające oceniać należy na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków. Przyjmując w ten sposób koncepcję kazuistyczną, jako podstawę rozliczeń stosunków między konkubentami po ustaniu konkubinatu, Sąd Najwyższy w szeregu orzeczeń wskazywał przepisy, które posłużyć mogą w konkretnej sytuacji dla rozwiązania sporów majątkowych między byłymi partnerami. Wybór spośród niech jest trudny i ważny; od niego bowiem zależy wyrok w sprawie.
I tak, Sąd Najwyższy dopuścił możliwość stosowania przepisów o zniesieniu współwłasności, później jednak możliwość taką ograniczył do rzeczy nabytych przez konkubentów na współwłasność, natomiast rozliczenie z tytułu wspólnego wzniesienia przez konkubentów budynku na gruncie stanowiącym własność wyłącznie jednego z nich, bądź z tytułu dokonania innych wspólnych nakładów na taką nieruchomość wyłączył z zakresu postępowania o zniesienie współwłasności (zob. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1998 r., sygn. akt II CKN 684/97 i z 6 października 2004 r., sygn. akt II CK 47/04 oraz wyrok z dnia 21 listopada 1997 r., sygn. akt I CKU 155/97. Akceptując tę kazuistyczną koncepcję rozstrzygania sporów wynikających ze stosunków majątkowych między konkubentami, skupić się należy na specyfice konkretnych okoliczności faktycznych i roszczeń zgłaszanych przez konkubentów i poszukiwać najwłaściwszych w danym wypadku ram prawnych, godząc się na nieuniknione nieformalności i konieczność stosowania przepisów normujących określone stosunki jedynie w sposób odpowiedni (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2007 roku, sygn. akt V CSK 114/07).
Przesłanką dochodzenia roszczenia na podstawie art. 405 k.c. jest uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej, a na podstawie art. 410 k.c., m.in. nie osiągnięcie celu świadczenia. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem nauki i judykatury przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować wtedy, gdy brak innej podstawy prawnej, na jakiej możliwe byłoby przywrócenie równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia, jak również wtedy, gdy inne środki połączone są z większymi trudnościami (por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 27 kwietnia 1995 r. III CZP 46/95). Rozliczenia pomiędzy byłymi konkubentami mogą przybierać postać rozliczeń wyrównawczych, związanych z przyczynieniem się przez jednego z nich do powiększenia majątku drugiego. W szczególności przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu mają zastosowanie, gdy brak umownej lub deliktowej podstawy uwzględnienia roszczenia o zwrot nakładów dokonanych na majątek jednego z konkubentów przez drugiego partnera, chyba że szczególne okoliczności faktyczne sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń (por. orzeczenia SN z dnia 30 września 1966 r. III PZP 28/66, z dnia 30 stycznia 1970 r. III CZP 62/69, z dnia 27 czerwca 1996 r. III CZP 70/96, z dnia 26 czerwca 1974 r. III CRN 132/74, i z dnia 16 maja 2000 r. V CKN 32/00).
Powyższe fragmenty obszernych orzeczeń Sądu Najwyższego pokazują jak wiele jest możliwych podstaw prawnych roszczenia konkubentów o podział majątku dorobkowego. O wyborze właściwej podstawy prawnej decydują przede wszystkim konkretne uwarunkowania faktyczne danej sprawy, które należy najpierw ustalić w rozmowie z adwokatem, który następnie podejmie decyzję o dalszej drodze prawnej.
Adwokat Adam Kapczyński
Kancelaria Adwokacka w Elblągu