Wydaje się, iż warto poświęcić trochę uwagi kwestii dopuszczalności warunkowego umorzenia postępowania już po wniesieniu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia do sądu. Zgodnie bowiem z art. 336 § 1 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie. Ale czy tylko wtedy?
Przypomnijmy, iż przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania karnego ustawodawca określił w art. 66 § 1 Kodeksu karnego (k.k.) wskazując, że sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Ponadto warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.
Co zaś w przypadku, gdy prokurator wniosku takiego nie złoży (co, na marginesie można stwierdzić, że zdarza się co raz częściej)? Tu pole do działania dla adwokata.
Otóż w świetle regulacji art. 414 § 1 k.p.k., w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie albo umarza je warunkowo. Wynika stąd, iż nie tylko należy złożyć, już na etapie postępowania sądowego, stosowny wniosek o takie umorzenie, ale również w swoisty sposób przekonać sąd meriti, że w sprawie i co do osoby oskarżonego znajdują zastosowanie przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania karnego.
Najczęściej, choć nie zawsze, obrona opierać się będzie na nieznacznej społecznej szkodliwości czynu, albowiem prawidłowym orzeczeniem sądu w przypadku ustalenie takiego właśnie poziomu szkodliwości społecznej winno być warunkowe umorzenie postępowania. Sąd orzeka wówczas wyrokiem.
Rozstrzygnięcie w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania zapada, jeżeli okoliczności je uzasadniające zostaną przez sąd stwierdzone – ustalone na podstawie dowodów przeprowadzonych na rozprawie w toku przewodu sądowego (SN II KRN 62/93; SN II KRN 18/94; SN II KRN 124/94), a więc po odczytaniu aktu oskarżenia (art. 385 § 1 k.p.k.). Z kolei dane przemawiające za warunkowym umorzeniem to okoliczności ustalone w toku przewodu sądowego, wskazujące na to, że spełnione zostały wymogi przewidziane dla tej instytucji prawa karnego materialnego określone w art. 66 i 67 k.k.
Dodatkowo należy wskazać, że stwierdzenie okoliczności, o których mowa w art. 414 § 1 k.p.k., może nastąpić również na rozprawie w sądzie odwoławczym, o ile sąd ten przeprowadza postępowanie dowodowe, a więc uzupełnia przewód sądowy przeprowadzony w sądzie pierwszej instancji, na podstawie art. 452 § 2 k.p.k. (SN II KRN 217/94). Może to nastąpić także w toku przewodu sądowego w sądzie kasacyjnym (SN II KRN 107/93; SN II KRN 217/94; SN WRN 275/94; SN V KK 101/04).
Można zatem skutecznie bronić się za pomocą instytucji warunkowego umorzenia postępowania już na etapie zawisłości sprawy karnej przed sądem.