Sprawy spadkowe wynikające z dziedziczenia są na porządku dziennym. Spotyka to, jeśli nie każdego, to wielu. Świadomy konsekwencji prawnych człowiek wie, iż po otwarciu spadku należy przeprowadzić postępowanie w przedmiocie stwierdzenia jego nabycia przez krąg osób do tego uprawnionych, czy to na mocy testamentu czy z ustawy. Takie postępowanie nie jest szczególnie sformalizowane i co do zasady nie nastręcza trudności w prostych przypadkach.
Gdy postępowanie w przedmiocie ustalenia tego kto dziedziczy po spadkodawcy i w jakich udziałach zostanie zakończone – w większości spraw następuje dział spadku. Tu z kolei, gdy strony nie potrafią się porozumieć, dochodzi do żmudnego postępowania sądowego o znacznym stopniu skomplikowania. Warto przygotowując się do takiego sporu przed sądem skorzystać z pomocy adwokata, który właściwie poprowadzi sprawę. Bardzo istotne jest bowiem precyzyjne formułowanie żądań i prezentowanie stanowiska strony.
Elementem postępowania spadkowego i samego dziedziczenia jest też zachowek.
Ustawodawca polski wprowadził tę instytucję do kodeksu cywilnego w celu zabezpieczenia interesów osób zgoła najbliższych spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Poniekąd, jeśli sporządzono testament, jest to instytucja godząca w wolę spadkodawcy, który jeszcze za życia wyraził ją poprzez zapisanie majątku osobie, bądź osobom precyzyjnie wskazanym i wcale nie koniecznie tym, które dziedziczyłyby po nim z mocy ustawy.
Więcej na ten temat znajdziecie w moim artykule: Testamenty i zachowki.
Zachowek jest zatem niczym innym jak obligatoryjną częścią należnego spadku, który przypada tym którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Innymi słowy zachowek jest pewnym, ściśle określonym, ułamkiem udziału spadkowego, który przypadałby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym.
Roszczenie o zachowek, w przypadku gdy uprawniony nie otrzymał należnej mu części spadku, realizuje się poprzez żądanie zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku wobec spadkobiercy i jak każde roszczenie pieniężne ulega przedawnieniu.
Zaznaczenia wymaga, iż uprawnienie do zachowku przysługuje „tylko wtedy”, gdy dane osoby dziedziczyłyby w konkretnej sytuacji . Istotne jest zatem, przed wystąpieniem z roszczeniem o zapłatę zachowku, ustalenie komu de facto przysługuje roszczenie o zachowek, tj. ustalenie czy dana osoba byłaby powołana do spadku z ustawy. Ustawa bowiem wymienia zstępnych, małżonka oraz rodziców, a jest oczywiste, że wszystkie te osoby nie mogą mieć jednocześnie uprawnienia do zachowku. Jeżeli powołanymi z ustawy byliby zstępni i małżonek, to rodzice spadkodawcy nie mogą przeciwko nim, lub obok nich, realizować uprawnienia z tytułu zachowku. Natomiast jeżeli jedyny zstępny spadkodawcy zostałby uznany za niegodnego dziedziczenia, to rodzicom zmarłego przysługuje uprawnienie do zachowku.
W kręgu naszego zainteresowania w tym artykule pozostaje kwestia darowizn czynionych przez spadkodawcę jeszcze przed śmiercią, bowiem w konkretnych okolicznościach mogą one mieć wpływ na wysokość roszczenia.
Przepisy wskazują, iż przy obliczaniu zachowku m.in. dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Jednakże są od tego pewne wyjątki. Otóż obliczając zachowek nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Powyższe należy rozumieć w ten sposób, iż po pierwsze do spadku nie dolicza się nigdy drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn, niezależnie od tego na czyją rzecz zostały przez spadkodawcę dokonane. Po drugie do spadku dolicza się za to wszelkie darowizny, dokonane na czyjąkolwiek rzecz, wykonane w okresie nieprzekraczającym dziesięciu lat od otwarcia spadku. Po trzecie darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz osób, które są spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku nie podlegają dziesięcioletniemu ograniczeniu czasowemu i zawsze należy je doliczyć do spadku. Prawidłowe rozumienie zapisu ustawowego jest o tyle ważne, iż często dochodzi do błędnej interpretacji przepisów i nieprawidłowego założenia, że wszystkie darowizny sprzed dziesięciu lat nie podlegają zaliczeniu na poczet spadku, a co za tym idzie zachowku. Jak widać powyżej, znaczną ilość z tych darowizn można jednak zaliczyć.
Jeśli chodzi o ustalenie wartości przedmiotu darowizny, należy wskazać, iż oblicza się ją według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Stan z chwili dokonania darowizny oznacza, że przedmiot darowizny ocenia się w takim stanie fizycznym (np. stan techniczny i wiek samochodu) w jakim znajdowała się rzecz w momencie zawarcia umowy darowizny. Natomiast cena z chwili ustalania zachowku wskazuje, iż wartość danej rzeczy ustalana jest na chwilę wypłaty sumy pieniężnej równej wartości zachowku. Należy zawsze o tym pamiętać ustalając wysokość zachowku, ma to bowiem niebagatelne znaczenie.
Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Ta sytuacja dotyczy osób współuprawnionych do zachowku. Regulacja ta została wprowadzona w takim celu, aby osoba uprawniona do zachowku, a jednocześnie zobowiązana do jego wypłaty innym uprawnionym, nie została pokrzywdzona i mogła zachować ów swój zachowek.
Istotne jest z punktu widzenia rozciągłości w czasie realizacji roszczeń spadkowych, iż zobowiązanie do uzupełnienia zachowku ciążące na obdarowanym przechodzi na jego następców prawnych. Oznacza to, iż spadkobiercy osoby obdarowanej odpowiadają za zobowiązania wynikające z roszczeń o zachowek po darczyńcy. Co więcej, odpowiedzialność taka jest aktualna także wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy. Samo roszczenie o zachowek, pod pewnymi warunkami, również jest dziedziczne.
Widzimy zatem, iż postępowanie spadkowe może okazać się znacznie bardziej skomplikowane niż mogłoby się wydawać. Ustawodawca nie ułatwia nam zadania, regulując kwestie spadkowe w zawoalowany oraz w wieloma wyjątkami zmieniającymi podstawowe zasady. Warto więc rozważając realizacje roszczeń spadkowych, szczególnie wynikających z prawa do zachowku, skorzystać z pomocy adwokata.
Adwokat Adam Kapczyński
Kancelaria Adwokacka w Elblągu